Bιβλιογραφική Ανασκόπηση

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ



ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΚΠ51
Ακαδημαϊκό Έτος 2006-2007

1η Γραπτή Εργασία



Μιχάλης Αϊβαλιώτης



Bιβλιογραφική Ανασκόπηση καιΚριτική Ανάγνωση Εμπειρικών Μελετών





















Μυτιλήνη
11 Νοεμβρίου 2006


Εισαγωγή. 2
Μελέτη Εκπαιδευτικού Υλικού. 2
Διάσταση πεδίου. 3
Παρουσίαση. 3
Τεκμηρίωση. 3
Εμπειρικές μελέτες. 4
Ερωτήματα. 4
Θεωρητικός προβληματισμός. 5
Είδη τεκμηρίωσης. 6
Μεθοδολογική προσέγγιση. 7
Ευρήματα μελετών. 8
Αποτίμηση. 11
Συμπεράσματα. 11
Βιβλιογραφία. 12
Εισαγωγή
Η περιβαλλοντική εκπαίδευση (Π.Ε.) είναι ένα νέο αντικείμενο που εισήχθη στο εκπαιδευτικό μας σύστημα τα τελευταία χρόνια.
Στη παρούσα εργασία γίνεται η βιβλιογραφική ανασκόπηση ερευνών με σκοπό τη διερεύνηση της δομής των εγχειριδίων «Μελέτη Περιβάλλοντος» της Γ’ τάξης δημοτικού. Στη αρχή της εργασίας καθορίζεται το πεδίο της έρευνας και τεκμηριώνετε η διάσταση του πεδίου. Στη συνέχεια παρουσιάζονται για το σύνολο των ερευνών τα ερευνητικά ερωτήματα, ο θεωρητικός προβληματισμός, το είδος των αποδείξεων, η μέθοδος και τα ευρήματα των μελετών αυτών. Ακολουθεί η αποτίμηση και τα συμπεράσματα της εργασίας.
Μελέτη Εκπαιδευτικού Υλικού
Η εργασία αυτή εστιάζεται στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και συγκεκριμένα στο πεδίο της μελέτης εγχειριδίου της Γ΄ τάξης δημοτικού ως εκπαιδευτικό υλικό (Κόκκοτας Π κ. συν.). Το υλικό αυτό αποτελείται από το κυρίως εγχειρίδιο και το βιβλίο εργασιών. Συνοδευτικό των παραπάνω είναι το βιβλίο του δασκάλου.
Διάσταση πεδίου
Το πεδίο που αναφέρθηκε παραπάνω αποτελείται από πολλές διαστάσεις όπου κάθε μια αποτελεί ξεκίνημα μιας νέας προσπάθειας διερεύνησης της.
Παρουσίαση
Η διάσταση που θα διερευνηθεί στην παρούσα εργασία είναι η δομή του εγχειριδίου, δηλαδή την κατανομή και την διάρθρωση της ύλης σε ενότητες και κεφάλαια αλλά και την διάρθρωση του κάθε κεφαλαίου σε πληροφορίες, δραστηριότητες και ασκήσεις.
Τεκμηρίωση
Η δομή ως διάσταση του πεδίου «Μελέτη Εκπαιδευτικού Υλικού» είναι πολύ σημαντική και σχετίζεται με τον τρόπο που δίδεται η γνώση στα μικρά παιδία. Έχει να κάνει με το πόσο ελκυστικός είναι αυτός ο τρόπος, το πόσο προσιτή είναι η γνώση στα μικρά παιδιά μέσα από το βιβλίο τους. Στο βιβλίο του δασκάλου (Κόκκοτας Π κ. συν.) δίνεται αυτή η δομή που είναι η κατανομή σε ενότητες και κεφάλαια. Κάθε κεφάλαιο έχει το προκαταβολικό οργανωτή, προτάσεις δηλαδή που προβληματίζουν και δίνουν τη ευκαιρία για διάλογο, στη συνέχεια υπάρχουν δραστηριότητες που υποκινούν τους μαθητές για δράση. Υπάρχουν και δραστηριότητες με την ένδειξη «ένα βήμα πιο πέρα» που είναι σύνθετες ερευνητικές εργασίες στο πεδίο ή σε πηγές. Υπάρχουν και «αξίζει να διαβάσεις» και «εννοιολογικοί χάρτες» που πλαισιωμένα με σχήματα και εικόνες ολοκληρώνουν την παρουσίαση κάθε κεφαλαίου. Αντίστοιχα το τετράδιο εργασιών συμπληρώνει το βιβλίο με δραστηριότητες πολλαπλής ανάπτυξης και με «δραστηριότητες της ανασκόπησης». Αυτή η δομή του εκπαιδευτικού υλικού θα προσπαθήσουμε παρακάτω να διερευνήσουμε ποιοτικά.
Εμπειρικές μελέτες
Οι μελέτες που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτή την εργασία συνοπτικά είναι:
1. Ερωτήσεις που σχετίζονται µε την ανάπτυξη κριτικής και δηµιουργικής σκέψης στο πλαίσιο της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Η περίπτωση του µαθήµατος της «Μελέτης του Περιβάλλοντος». Δ. Λουκέρης & Ζ. Ταβουλάρη
2. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΣΤΟ ∆ΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ Ε. Bεντούρη
3. Αποτίμηση της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης τη δεκαετία 1991-2000 Δ. Σπυροπούλου
4. Αξιοποίηση Ερευνών Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Δ. Σπυροπούλου
5. «Η δοµή της περιγραφής του φυσικού και ανθροπωγενούς περιβάλλοντος. Συγκριτική ανάλυση της δοµής όπως παρουσιάζεται στα διδακτικά µοντέλα του Ε.Α.Π. και του ∆ηµοτικού σχολείου και όπως την αντιλαµβάνονται οι δάσκαλοι και οι µαθητές. Σ. Σμυρμοπούλου
Για την καλύτερη οργάνωση της ανάλυσης που ακολουθεί χρησιμοποιείται η παραπάνω αρίθμηση σε όλη την εργασία.
Ερωτήματα
Τα ερευνητικά ερωτήματα που βρίσκουμε στις παραπάνω μελέτες είναι:
Στη πρώτη έρευνα γίνετε διερεύνηση το κατά πόσο οι ερωτήσεις του εκπαιδευτικού υλικού «Μελέτη Περιβάλλοντος» των τεσσάρων τάξεων του δημοτικού σχολείου αναπτύσσουν την κριτική και δημιουργική σκέψης των μαθητών.
Η δεύτερη εργασία παρουσιάζει το πλαίσιο του περιεχομένου της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στο ελληνικό σχολείο καθώς και το πρόγραμμα διδασκαλίας.
Η Δ. Σπυροπούλου στη Τρίτη κατά σειρά έρευνα κάνει μια αναδρομή στη πορεία της Π.Ε. στη Ελλάδα τα έτη 1991-2000 και την διερεύνηση της ενσωμάτωσης της Π.Ε. στις διάφορες βαθμίδες εκπαίδευσης. Η ίδια συγγραφέας στο επόμενη μελέτη διερευνά τις απόψεις των εκπαιδευτικών και των δύο βαθμίδων σχετικά με το περιβάλλον και τα προβλήματα που συνδέονται με αυτό, καθώς επίσης και με το ρόλο της εκπαίδευσης στην πρόληψη και την επίλυσή τους
Στη τελευταία διπλωματική εργασία εξετάζεται η δομή της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης συγκριτικά στα εγχειρίδια του ΕΑΠ και του δημοτικού σχολείου αλλά και τις αντιλήψεις των μαθητών και των δασκάλων για το εκπαιδευτικό υλικό του δημοτικού.
Θεωρητικός προβληματισμός
Στη πρώτη εργασία οι συγγραφείς τεκμηριωμένα αναδεικνύουν το ρόλο των ερωτήσεων στην διαδικασία της μάθησης και αποδεικνύουν τις ερωτήσεις ως ένα από τα κυριότερα μέσα του εκπαιδευτικού. Τέλος δείχνουν την συσχέτιση της νοητικής λειτουργίας με την ποιότητα των διαφόρων ερωτήσεων δηλαδή την ταύτιση των ερωτήσεων με την ταξινόμηση των νοητικών λειτουργιών.
Στη δεύτερη εργασία η Ε Βεντούρη αναφέρει την πεποίθηση «ότι η Π.Ε. πρέπει να καλλιεργεί και την περιβαλλοντική (ή οικολογική) συνείδηση, δηλαδή την αγάπη και το σεβασμό προς το περιβάλλον (ή την φύση)». Στο θεωρητικό υπόβαθρο αυτό, την ανάπτυξη δηλαδή θετικών προς το περιβάλλον στάσεων που αποτελεί βασικό σκοπό της Ελληνικής Εκπαίδευσης, δομείτε το σκεπτικό της εργασίας.
Στη Τρίτη εργασία ο θεωρητικός προβληματισμός που τίθεται είναι η κρίση του περιβάλλοντος που βρίσκεται σε παγκόσμια κλίμακα και αυτό θέτει την αναγκαιότητα για την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού και τη διαμόρφωση ενός συστήματος αξιών για τα περιβαλλοντικά θέματα. Αυτό έγινε αφού συνειδητοποιήθηκε η κοινωνική διάσταση των περιβαλλοντικών προβλημάτων. Το ρόλο αυτό έρχεται να παίξει η Π.Ε. από παγκόσμιους οργανισμούς, νομοθετήματα σε Ευρωπαϊκό επίπεδο αλλά και στη χώρα μας ειδικότερα.
Στη τέταρτη εργασία γίνεται αναφορά για την αναγκαιότητα του αναδραστικού σχεδιασμού της Π.Ε. στη χώρα μας. Δηλαδή το εκπαιδευτικό μοντέλο της Π.Ε. δεν μπορεί να είναι αυστηρά καθορισμένο με απόλυτα συγκεκριμένες δομές και λειτουργίες. Έτσι είναι σημαντικό να ληφθούν υπόψη οι απόψεις των μάχιμων εκπαιδευτι­κών και να στραφεί το ενδιαφέρον στους παράγοντες που έχουν σχέση με το έργο τους. Η καταγραφή και αξιοποίηση αυτών των απόψεων και προβλημάτων είναι αυτό που θα βελτιστοποιήσει την Π.Ε, αυτή η έρευνα λοιπόν ασχολείται με την ως άνω καταγραφή για περαιτέρω αξιοποίηση της από τους αρμόδιους.
Τέλος η διπλωματική εργασία στην αρχή κάνει την διαπίστωση της πολυσημίας του περιβάλλοντος. Αυτή η πολυπλοκότητα εντείνεται από την ανάγκη διάκρισης ανθρωπογενούς και φυσικού περιβάλλοντος για χάρη της μελέτης χωρίς αυτή η διάκριση να είναι πάντα σαφής λόγω του αλληλένδετου των συνιστωσών αυτών. Αυτή η αδυναμία είναι το σημείο έναρξης της εργασίας αφού στη συνέχεια εξετάζει πως πραγματεύεται αυτή τη δομή τα εγχειρίδια του δημοτικού και του ΕΑΠ.
Είδη τεκμηρίωσης
Η πρώτη μελέτη με αναφορές στη βιβλιογραφία Taba, Πετρουλάκη και Θεοφιλίδη τεκμηριώνει ότι για να μελετήσει τον τρόπο ανάπτυξης της κριτικής και δημιουργικής σκέψης των παιδιών στη Π.Ε. αρκεί να αναλύσει ποιοτικά τις ερωτήσεις που περιέχονται στο αντίστοιχο εκπαιδευτικό υλικό.
Στη δεύτερη εργασία γίνεται η παρουσίαση των στόχων της επιλογής και οργάνωσης του περιεχομένου και η διδακτική μεθοδολογία όπου δείχνεται ότι έχουν επηρεαστεί ως ένα μεγάλο βαθμό από τις γνωστικές θεωρίες Bruner και Piagget.
Αφετηρία και τεκμηρίωση που χρησιμοποιεί η Δ. Σπυροπούλου στην Τρίτη εργασία είναι τα συμπεράσματα διεθνούς συνεδρίου της Π.Ε., το οποίο πραγμα­τοποιήθηκε στην πατρίδα μας τον Οκτώβριο του 2000. Διαπιστώνεται δηλαδή ότι η ένταξη της Π.Ε. στα εκπαιδευτικά συστήματα των ευρωπαϊκών χωρών γίνε­ται με αργούς ρυθμούς και πολύ μικρά ποσοστά μαθητών/ριων γίνονται δέ­κτες μιας πρώτης ευαισθητοποίησης. Και αυτό γιατί οι εκ­παιδευτικές καινοτομίες συναντούν το παραδοσιακό σχολείο με τις συγκε­κριμένες δομές του, οι οποίες συνεπικουρούν στη διατήρηση του διαχωρι­σμού των επιστημονικών κλάδων και δεν αφήνουν χρονικά περιθώρια για διεπιστημονικές / διερευνητικές προσεγγίσεις. Αυτά τα διαπιστωμένα προβλήματα που εντοπίζονται σε ευρωπαϊκό επίπεδο έρχεται η έρευνα της να μελετήσει στην Ελληνική πραγματικότητα.
Ένα βήμα πιο πέρα πάει η επόμενη εργασία της ίδιας, διαπιστώνοντας ότι τα τελευταία χρόνια διεθνώς ένας από τους λόγους για τους οποίους δεν είχε σημειωθεί σημαντική πρόοδος στην προώθηση της Π.Ε. είναι ότι το εν­διαφέρον είχε στραφεί στην παραγωγή υλικού για την Π.Ε. χωρίς να ληφθεί υπόψη ο ίδιος ο εκπαιδευτικός. Οι διαπιστώσεις αυτές στηρίζονται σε εργασίες των Ham & Sewing, Wilke και της, Unesco.
Τέλος η διπλωματική εργασία με πλήθος βιβλιογραφικών αναφορών των Φλογαΐτη, Savarit, Harff και Durand, Ward και Dubos αποδεικνύει την πολυπλοκότητα αλλά ταυτόχρονα και την αδυναμία των εγχειριδίων να αποδώσουν περιβαλλοντικά ζητήματα.
Μεθοδολογική προσέγγιση
Δύο ειδών μεθοδολογικές προσεγγίσεις συναντούμε στο σύνολο των ερευνών που αναλύονται εδώ. Αυτές είναι η ποσοτική και η ποιοτική έρευνα που οι συγγραφείς των ερευνών πολλές φορές χρησιμοποιούν σε συνδυασμό που είναι το καλύτερο όπως αναφέρει ο Bryman (1988 και 1992, όπ. Αναφ. στη Bird M, Hmmersley M, Gomm R, Woods P 1999) σελ. 26. «Η διάκριση μεταξύ των μεθόδων ποσοτικής και ποιοτικής προσέγγισης δεν είναι τόσο απλή» (Bird κ. συν. 1999). Η μέθοδος της ποσοτικής έρευνας με καταγραφή στοιχείων δηλαδή όσο το δυνατό μεγαλύτερου όγκου και στην συνέχεια στατιστική ανάλυση αυτών χρησιμοποιείται από την πρώτη έρευνα. Η μέθοδος της ποιοτικής έρευνας δηλαδή η εις βάθος διερεύνηση μικρού εύρους υλικού χρησιμοποιείται από όλους τους υπόλοιπους ερευνητές. Συγκεκριμένα στη δεύτερη η Ε. Βεντούρη κάνει αναλυτική καταγραφή του πλαισίου, περιεχομένου, προγράμματος διδασκαλίας. Στη Τρίτη η ποιοτική έρευνα εστιάζεται στη εκθέσεις πεπραγμένων των Υπευθύνων Π.Ε., οι Οδηγοί Σπουδών των Περιφερειακών Επιμορφωτικών Κέντρων και οι εργασίες οι σχετικές με την καταγραφή απόψεων και προτά­σεων των εκπαιδευτικών Α/θμιας και Β/θμιας Εκπαίδευσης. Στη τέταρτη εργασία γίνεται συνδυασμός των αποτελεσμάτων τεσσάρων ερευνών με παρόμοια ερωτήματα. Τέλος στη διπλωματική εργασία η ποιοτική έρευνα χρησιμοποιεί ένα πολύ καλό εργαλείο «τους εννοιολογικούς χάρτες» πλαισιώνεται όμως συμπληρωματικά από μια μικρή ποσοτική ανάλυση.
Ευρήματα μελετών
Τα ευρήματα των εμπειρικών μελετών συνοψίζονται παρακάτω ταξινομημένα σύμφωνα με τη σειρά των μελετών αλλά και των ευρημάτων
1. Πρώτη έρευνα
a. Οι περισσότερες ερωτήσεις των βιβλίων των πρώτων τεσσάρων τάξεων του δημοτικού είναι περιγραφικές, λιγότερο διερευνητικές και στις ερωτήσεις κριτικής και ελάχιστα προάγουν την αποκλίνουσα σκέψη.
b. Αλλά ούτε σωστά κατανεμημένες είναι αυτές οι ερωτήσεις αφού θα έπρεπε οι ερωτήσεις κρίσης και αποκλίνουσας σκέψης να είναι πιο πολλές στις μεγαλύτερες τάξεις και αντίθετα στις μικρότερες.
2. Στη δεύτερη μελέτη
a. Γίνεται παρουσίαση και βιβλιογραφική σύνδεση με θεωρητικό πλαίσιο του Αναλυτικού προγράμματος, των σκοπών και στόχων, των διδακτικών αρχών και τρόπων μάθησης, σχολικών εγχειριδίων και τρόπο αξιολόγησης τους.
3. Τρίτη μελέτη
a. Για την ποιοτική ανα­βάθμιση και προώθηση της Π.Ε. θα βοηθήσει η πιστοποιημένη επιμόρφωση των εκπαιδευτικών και η θεσμοθέτηση ζώνης δραστηριοτήτων στο σχολικό ωρολόγιο πρόγραμμα.
b. Η Π.Ε. πρέπει να αποτελεί αναπόσπαστο και πρωταρχικό τμήμα των σχο­λικών προγραμμάτων όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης και βασική φρο­ντίδα των εκπαιδευτικών συστημάτων πρέπει να είναι η διεξαγωγή ερευνών, οι οποίες θα ξεκινούν από το κοινό σημείο επαφής των περιβαλλοντικών επιστημών, της παιδαγωδιδακτικής και των κοινωνικών ζητημάτων με στόχο την ενημέρωση, ευαισθητοποίηση και δραστηριοποίηση των μαθητών/ριων σε κρίσιμα οικολογικά και περιβαλλοντικά θέματα.
c. Εκπαίδευσης και του κοινού σε θέματα Φυσικών Επιστημών με τη θέ­σπιση κινήτρων για τους εκπαιδευτικούς και το άνοιγμα του σχολείου στη ζωή και την κοινωνία.
4. Τετάρτη μελέτη
a. Η έλλειψη κατανόησης αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα.
b. Η σαφής αντίληψη που έχει κανείς για την Π.Ε. είναι ο πρώτος βασι­κός παράγων που τον παρακινεί για να ασχοληθεί με την Π.Ε.
c. Προβλήματα στην Π.Ε. είναι:
i. Τα ανελαστικά Αναλυτικά Προγράμματα.
ii. Η έλλειψη συγκεκριμένου προγραμματισμού σε συνδυασμό με το φαινόμενο της διπλής βάρδιας πολλών σχολείων, των μετακινή­σεων των μαθητών/ριων κτλ.
iii. Η έλλειψη ενημέρωσης και επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών αλλά και η αδιαφορία αρκετών εκπαιδευτικών, πιθανόν, λόγω έλλειψης κινήτρων.
iv. Η έλλειψη υλικοτεχνικής υποδομής και η πενιχρή χρηματοδότηση.
d. Ακαθόριστο περιεχόμενο.
e. Μεγαλεπήβολοι στόχοι, χωρίς ιεράρχηση των διδακτικών παρεμβά­σεων και των έργων για την υλοποίησή τους.
f. Λίγος διαθέσιμος χρόνος για οργάνωση, ουσιαστικό προγραμματισμό και τήρηση συγκεκριμένης μεθοδολογίας.
g. Οι εναλλακτικές ιδέες / αντιλήψεις των μαθητών/ριων για έννοιες και φαινόμενα / προβλήματα είναι γνωστικά εμπόδια, τα οποία δε λαμβά­νονται υπόψη από τους εκπαιδευτικούς.
h. Συλλογή πληροφοριών και ενημέρωση από διάφορες πηγές: υπηρε­σίες / τομείς, εκδρομές, κτλ. σε βάρος της γνώσης και της επεξεργα­σίας των πληροφοριών.
5. Πέμπτη εργασία (διπλωματική ΕΑΠ)
a. Γενικευµένη θεώρηση της έννοιας του περιβάλλοντος καθώς δεν διακρίνουν σαφώς τα όρια μεταξύ του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, µια αντίληψη που ενισχύεται από την παραπάνω παρατήρηση που αφορά στην οργάνωση των εγχειριδίων του ∆ηµοτικού σχολείου.
b. Οι μαθητές ενώ γνωρίζουν περιβαλλοντικές έννοιες αδυνατούν να τις δομήσουν και να τις αρθρώσουν σε ένα ευρύτερο περιβαλλοντολογικό πλαίσιο.
c. Έλλειµμα στην οργάνωση των νοητικών µμοντέλων των µμαθητών του ∆ηµοτικού σχολείου αναφορικά µε τη δοµή της περιγραφής του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος
Αποτίμηση
Από την ανάλυση των παραπάνω ερευνών είναι ξεκάθαρο ότι στη χώρα μας σε επίπεδο δημοτικού και συγκεκριμένα στο εκπαιδευτικό υλικό της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης έχουν γίνει πολλά θετικά βήματα. Νέα εγχειρίδια με αναλυτικό τρόπο και δομή που εντάσσεται σε μια γενικότερη περιβαλλοντική στρατηγική έχουν γίνει. Παρόλο όμως που και οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί θεωρούν πολύ σημαντικό παράγοντα της Π.Ε. το Ελληνικό σύστημα δημιουργεί άλλες αντιστάσεις στην ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής αγωγής. Αυτές είναι η έλλειψη διαθεματικότητας, ευελιξίας, προγραμματισμού, επιμόρφωσης, κινήτρων και άνοιγμα προς την κοινωνία του σχολείου. Αν εστιάσουμε όμως στα εγχειρίδια «μελέτη περιβάλλοντος» εκεί παρουσιάζονται δύο προβλήματα. Πρώτον στην κατανομή των ερωτήσεων που περιέχονται όπως επισημαίνεται στις παραπάνω μελέτες αυτές πρέπει να επανασχεδιαστούν με βάση μια λογικής στις πρώτες τάξεις του δημοτικού περισσότερο περιγραφικές ενώ όσο η τάξεις του δημοτικού ανεβαίνουν σε αυτές να υπερτερούν οι ερωτήσεις κρίσης και αποκλίνουσας σκέψης. Τέλος ένα άλλο πρόβλημα που εντοπίζει η Σ. Σμυρμοπούλου είναι ότι οι έννοιες δε πρέπει να παρουσιάζονται αποκομμένες αλλά πάντα να γίνεται αναφορά στο ευρύτερο πλαίσιο που ανήκουν αφού διαπιστώνει την αδυναμία των μαθητών να αρθρώσουν αυτές τις έννοιες σε ένα ευρύτερο περιβαλλοντολογικό πλαίσιο.
Συμπεράσματα
Η αίσθηση μετά την μελέτη του παραπάνω υλικού είναι ότι έχουν γίνει αρκετά και σημαντικά βήματα προς τη σωστή κατεύθυνση τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας. Μέρος της προόδου αυτής είναι τα νέα σχολικά εγχειρίδια που παρόλο τις μικρές αδυναμίες που επισημάνθηκαν παραπάνω είναι ποιοτικά. Βέβαια οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι τα βήματα που επισημαίνουμε παραπάνω είναι τα εύκολα βήματα. Για μια ουσιαστική αναβάθμιση της περιβαλλοντική εκπαίδευσης πρέπει να γίνουν πολλά για την αλλαγή αντιλήψεων μέσα από επιμόρφωση, την ανάδειξη της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης ως τη σημαντικότερη παράμετρο του εκπαιδευτικού μας συστήματος και η προσέγγιση της να γίνετε σε κάθε διδακτική ώρα μέσα από μια διαθεματική προσέγγιση.
Βιβλιογραφία
Στην εργασία δεν αναφέρονται αναλυτικά οι βιβλιογραφικές αναφορές των εμπειρικών μελετών που χρησιμοποιήθηκαν οι αναγνώστες πρέπει να αποταθούν στις μελέτες αυτές μέσω των σχετικών συνδέσμων που θα βρουν παρακάτω για περισσότερες πληροφορίες.
Βεντούρη Ε Περιβαλλοντική Εκπαίδευση στο Δημοτικό σχολείο Εργαστήριο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης τεύχος 3 http://www.ceed.uoa.gr/downloads/teuxos3/Ceed_3.pdf
Bird M, Hmmersley M, Gomm R, Woods P, Μετάφραση Φράγκου Ε (1999) Εκπαιδευτική έρευνα στη πράξη Εγχειρίδιο μελέτης Πάτρα ΕΑΠ
Κόκκοτας Π, Αλεξόπουλος ∆, Μαλαµίτσα Α, Μαντάς Γ, Παλαµαρά Μ, Παναγιωτάκη Π Μελέτη Περιβάλλοντος Γ’ Δημοτικού βιβλίο δασκάλου Αθήνα Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων http://zeus.pi-schools.gr/dimotiko/perib_c/c_dask.pdf
Κόκκοτας Π, Αλεξόπουλος ∆, Μαλαµίτσα Α, Μαντάς Γ, Παλαµαρά Μ, Παναγιωτάκη Π Μελέτη Περιβάλλοντος Γ’ Δημοτικού Αθήνα Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων http://zeus.pi-schools.gr/dimotiko/
Λουκέρης Δ & Ταβουλάρη Ζ. Ερωτήσεις που σχετίζονται µε την ανάπτυξη κριτικής και δηµιουργικής σκέψης στο πλαίσιο της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Η περίπτωση του µαθήµατος της «Μελέτης του Περιβάλλοντος». Εργαστήριο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης τεύχος 4 http://www.ceed.uoa.gr/downloads/teuxos4/CEED4.pdf
Σμυρνοπούλου Σ. Η δοµή της περιγραφής του φυσικού και ανθροπωγενούς περιβάλλοντος. Συγκριτική ανάλυση της δοµής όπως παρουσιάζεται στα διδακτικά µοντέλα του Ε.Α.Π. και του ∆ηµοτικού σχολείου και όπως την αντιλαµβάνονται οι δάσκαλοι και οι µαθητές. http://class.eap.gr/QuickPlace/ekpde/Main.nsf/h_BDB82CF5AC25216AC2257035003C00CB/0EC68586C515B936C2257035003E231B/?OpenDocument
Σπυροπούλου Δ. (2001) Αποτίμηση της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης τη δεκαετία 1991-2000 Επιθεώρηση Εκπαιδευτικών Θεμάτων 5, 155-164 http://www.pi-schools.gr/download/publications/epitheorisi/teyxos5/14%20spiropoulou%20155-166.doc
Σπυροπούλου Δ. Αξιοποίηση Ερευνών Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Επιθεώρηση Εκπαιδευτικών Θεμάτων 4 http://www.pi-schools.gr/download/publications/epitheorisi/teyxos4/05%20spiropoulou%2050-59.doc